محاسبه مالیات بر ارزش افزوده

در مقالات “آشنایی با ارزش افزوده“، “ویژگی های مالیات بر ارزش افزوده” و “تاریخچه و قوانین حاکم بر مالیات بر ارزش افزوده”، با مفاهیمی از قبیل ماهیت ارزش افزوده و مالیات بر ارزش افزوده، انواع، مزایا و معایب مالیات بر ارزش افزوده و تاریخچه و قوانین حاکم بر مالیات بر ارزش افزوده به خوبی آشنا شدیم.

در مقاله پیش رو که دنباله ای بر آن مقالات می باشد؛ قصد داریم نحوه محاسبه مالیات بر ارزش افزوده را بررسی کنیم.

محاسبه مالیات بر ارزش افزوده

کار خود را در این مقاله با یک مثال آغاز می کنیم تا دیدگاه درستی از موضوع پیدا کنیم. به عنوان مثال، تولید کننده خودرو (با نام فرضی خودروسازان آسیا) را در نظر بگیرید که در کشوری با نرخ 10% مالیات بر ارزش افزوده فعالیت می کند. شرکت خودروسازان مواد خام را با قیمت 2 میلیون ریال خریداری می کند که طبیعتا مالیات بر ارزش افزوده آن 200,000 ریال است که باید به دولت پرداخت کند. جمع قیمت کل در این حالت 2,200,000 می شود.

خودروسازان محصولات تولید شده را به قیمت 5 میلیون ریال به علاوه 500,000 ریال ارزش افزوده و جمع کلی 5,500,000 ریال به توزیع کننده می فروشد. در این حالت تولید کننده فقط 300,000 ریال به عنوان مالیات بر ارزش افزوده را به دولت پرداخت کرده است. به عبارتی تولید کننده 10% سودی که در این فرآیند به دست آورده است (3 میلیون ریال) را به عنوان VAT پرداخت می کند.

در نهایت توزیع کننده این محصول را با قیمت 10 میلیون ریال که ارزش افزوده آن 1000,000ریال می شود به مصرف کننده نهایی می فروشد که جمع کل آن 11 میلیون ریال می شود. توزیع کننده در این مرحله 500,000 ریال را به عنوان مالیات بر ارزش افزوده پرداخت می کند. 500000 ریال مابقی را تولید کننده در مرحله قبل پرداخت کرده است و به عبارتی توزیع کننده در این مرحله 10% سودخالص خود را پرداخت می کند.

روش های محاسبه ارزش افزوده

ارزش افزوده در واقع عبارت است از ثروت اضافه ای که توسط شرکت از طریق فرآیند تولید و یا ارائه خدمات ایجاد می‌شود که با کسر نهاده های واسطه (مثل هزینه خریدها) از عایدی ها به دست می آید. برای مثال نهاده هایی نظیر کابل، مراکز سوئیچ، نیروی انسانی متخصص در طی یک فرآیند، یک ارزش جدیدی (ارائه خدمت به مشترکین) تولید می‌کنند که در واقع به ارزش نهاده های ما افزوده می شود.

محاسبه ارزش افزوده به منظور پرهیز از احتساب مضاعف صورت می گیرد. به این معنی که ارزش کالاها و خدماتی که به عنوان داده های واسطه یک فعالیت به کار گرفته می شود به نوبه خود ستانده یک فرآیند تولید بوده و لازم است از ستانده این فعالیت کسر شود تا ارزش افزوده آن به دست آید.

ارزش ستانده – ارزش مصرف واسطه = ارزش افزوده ناخالص

ارزش افزوده ناخالص – مصرف سرمایه ثابت =ارزش افزوده خالص

ارزش افزوده ایجاد شده در شرکت بین افرادی‌ که در ایجاد آن سهیم بوده اند توزیع می شود به عبارت دیگر ارزش افزوده به صورت دستمزد برای کارکنان، استهلاک برای سرمایه گذاری مجدد تجهیزات، سود برای شرکت، مالیات به دولت و… تسهیم می شود.

انواع روش های محاسبه ارزش افزوده

در ادامه انواع روش های محاسبه ارزش افزوده را بررسی می کنیم:

الف) محاسبه ارزش افزوده به روش تولید یا تفریق

مجموع مصارف واسطه بکار رفته در جریان تولید کالاها و خدمات – ارزش ستانده موسسه = ارزش افزوده

به عبارت رواضح تر:

ارزش مصارف واسطه _ ارزش ستانده = ارزش افزوده

ب) محاسبه ارزش افزوده به روش جمع یا توزیع روش متداول در موسسات

محاسبه ارزش افزوده از طریق توزیع آن به عوامل تولید است در این روش ارزش افزوده از تجمع هزینه جبران خدمات، هزینه استهلاک، مالیات و مازاد عملیاتی به دست می آید. در مواردی‌ که موسسه علاوه بر مالیات مستقیم در ارتباط با واحد کالای تولید شده یا خدمت ارائه شده مالیات غیر مستقیم پرداخت می کند و یا اینکه برای پایین نگه داشتن سطح قیمت ها از دولت یارانه ای دریافت می کند ما به التفاوت مالیات های غیر مستقیم منهای یارانه باید به چهار عنصر فوق اضافه شود.

ج) محاسبه ارزش افزوده به روش هزینه (مصرف)

روش هزینه برای برآورد تولید ناخالص داخلی به تفکیک نوع مصرف نهایی و نه به تفکیک نوع فعالیت اقتصادی تولیدکنندگان به کار برده می شود. این متضمن انجام برآوردهای مستقلی از مصرف نهایی خانوارها، خدمات دولتی، خدمات خصوصی غیرانتقاعی به خانوارها و افزایش موجودی ها، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و واردات و صادرات می باشد.

به عبارت ساده تر و در عمل، به طور خلاصه ارزش افزوده یعنی: فروش منهای خرید

نکته مهم: کالاها از زمانی که به شکل مجموعه ای از مواد خام هستند تا زمانی که به کالاهای مصرفی تبدیل شده و به دست مصرف کننده نهایی می رسند چندین مرحله را پشت سر می گذارند و در هر مرحله بر ارزش اقتصادی آنها افزوده می شود.

مالیات بر ارزش افزوده نیز در تمامی مراحل بر اساس ما به التفاوت قیمت خرید و فروش محاسبه و دریافت می شود. تولیدکنندگان نیز در هر مرحله مالیات بر ارزش افزوده محاسبه شده را به قیمت تمام شده کالا اضافه می کنند و آن را در نهایت از مصرف کننده نهایی اخذ می کنند.

فرض کنید یک فعال اقتصادی قصد دارد ماده خامی را به قیمت 1000 تومان به یک تولیدکننده بفروشد. فروشنده ماده خام در این مرحله باید مالیات بر ارزش افزوده را با نرخ مصوب آن (9 درصد) محاسبه و آن را به قیمت کالا بیفزاید. به عبارت دیگر وی باید 90 تومان به عنوان مالیات بر ارزش افزوده به قیمت کالا بیفزاید و محصول خود را به قیمت 1090 تومان به تولیدکننده بفروشد. وی در فاکتور فروش خود قیمت کالای فروخته شده را 1000 تومان و مالیات بر ارزش افزوده را 90 تومان عنوان می کند.

تولید کننده نیز پس از اینکه محصول خام را به کالای خاصی تبدیل کرد قصد دارد آن را به قیمت 1200 تومان به یک عمده فروش بفروشد. وی نیز در فاکتور خود قیمت فروش را 1200 تومان و مالیات بر ارزش افزوده را 108 تومان عنوان می کند و کالای خود را به قیمت 1308 تومان به عمده فروش می فروشد.

از این 108 تومان مالیات بر ارزش افزوده، 90 تومان همان مالیاتی است که فروشنده ماده خام به تولیدکننده انتقال داده است و 18 تومان آن نیز مالیاتی است که تولیدکننده در ازای 200 تومان ارزش افزوده ای که برای کالای خود ایجاد کرده است.

در ادامه این روند عمده فروش نیز قصد دارد 100 تومان بر قیمت کالا بیفزاید و آن را به قیمت 1300 تومان به یک خرده فروش بفروشد. وی نیز مالیات بر ارزش افزوده را با نرخ 9 درصد محاسبه و 117 تومان را به عنوان مالیات بر ارزش افزوده در نظر می گیرد.

وی در فاکتور خود قیمت فروش را 1300 تومان و مالیات بر ارزش افزوده را 117 تومان درج می کند و در نهایت 1417 تومان از خرده فروش دریافت می کند. از این 117 تومان، 108 تومان مالیات های مربوط به دو حلقه قبل است و 9 تومان نیز مالیاتی است که عمده فروش به ازای 100 تومانی که بر قیمت کالا افزوده، محاسبه شده است.

خرده فروش نیز قصد دارد کالای مذکور را به قیمت 1400 تومان به مصرف کننده نهایی بفروشد. در نتیجه وی می بایست 126 تومان به عنوان مالیات بر ارزش افزوده در نظر گیرد. وی در فاکتوری که برای مصرف کننده نهایی صادر می کند قیمت کالا را 1400 تومان و مالیات بر ارزش افزوده را 1526 تومان درج می کند.

از این 126 تومان، 117 تومان همان مالیات حلقه های قبل است و 9 تومان نیز مالیاتی است که به ازای 100 تومان ارزش افزوده ایجاد شده توسط خرده فروش محاسبه شده است. این بدان معناست که مصرف کننده نهایی برای خرید کالای مذکور باید 1526 تومان بپردازد که 126 تومان آن مالیات بر ارزش افزوده است.

در واقع مجموع مبالغی که در این چرخه توسط فروشند ماده خام، تولیدکننده، عمده فروش و خرده فروش به عنوان مالیات بر ارزش افزوده (126=9+9+18+90) پرداخت شده است و از یک حلقه به حلقه دیگر منتقل شده است در نهایت توسط مصرف کننده نهایی پرداخت می شود.

نحوه پرداخت مالیات بر ارزش افزوده

نحوه پرداخت مالیات بر ارزش افزوده به ادارات امور مالیاتی به این شکل است که مشمولین در پایان دوره های سه ماهه اقدام به ارائه اظهارنامه مالیات بر ارزش افزوده می کنند. آنها در این زمان مابه التفاوت مالیات بر ارزش افزوده پرداختی در زمان خرید با مالیات بر ارزش افزوده اخذ شده در زمان فروش را به سازمان امور مالیاتی می پردازند.

در مثال بالا، تولیدکننده هنگام خرید ماده خام از فروشنده 90 تومان مالیات بر ارزش افزوده به وی پرداخته است و هنگام فروش محصول خود به قیمت 1200 تومان 108 تومان مالیات بر ارزش افزوده را به حلقه بعدی منتقل می کند.

وی هنگام مراجعه به سازمان امور مالیاتی فقط مابه التفاوت این دو مالیات (18=90-108) را به اداره امور مالیاتی می پردازد. این بدان معناست که هر کدام از فعالان اقتصادی، مالیات بر ارزش افزوده را از حلقه بعدی خود دریافت و آن را به اداره امور مالیاتی پرداخت می‏ کنند و هیچکدام در عمل از جیب خود پولی به عنوان مالیات بر ارزش افزوده پرداخت نمی کنند.

اگر در پایان دوره های مالیاتی سه ماهه مشخص شود که مبلغی که یک فعال اقتصادی به سازمان امور مالیاتی پرداخته است بیش از مالیات بر ارزش افزوده ای است که می بایست پرداخت کند، در این صورت وی می تواند در مورد این مبلغ اضافی تقاضای استرداد یا تهاتر کند. این شیوه محاسبه دارای چند مزیت عمده است.

• اولا در این فرآیند، چرخه اقتصادی که یک کالا می پیماید شفاف می شود.
• مزیت دوم این است که دریافت این مالیات هیچ بار و فشاری را متوجه تولیدکننده نمی کند چرا که در هر مرحله، فروشنده پس از فروش کالای خود، مالیات بر ارزش افزوده را محاسبه و به قیمت کالا می افزاید و پس از دریافت آن از خریدار بعدی و درج در فاکتور فروش، آن را به اداره امور مالیاتی می پردازد و مالیات محاسبه شده در نهایت از مصرف کننده نهایی اخذ می شود.

این امر نیز به نوبه خود تحقق عدالت مالیاتی را در پی دارد، چرا که مصرف کننده ای که بیشتر مصرف می کند مالیات بیشتری می پردازد. از طرف دیگر، از آنجا که کالاهای ضروری و اساسی از این نوع مالیات معاف هستند و مصرف کنندگان بابت مصرف آنها مالیاتی نمی پردازند و فقط بابت کالاهای غیر اساسی مالیات می پردازند، می توان ادعا کرد دریافت مالیات بر ارزش افزوده نوعی مالیات بر مصرف است و نقش مهمی در تحقق عدالت مالیاتی ایفا می کند.