قرارداد BOT | قسمت ۱
قرارداد ساخت، بهره برداری، واگذاری (Build-Operate -Transfer)
قرارداد ساخت، بهره برداری و انتقال (واگذاری) که به اختصار به آن قرارداد BOT نیز می گویند، مدلی است که برای تأمین مالی پروژههای بزرگ، معمولاً پروژههای زیرساختی که از طریق مشارکت های دولتی و خصوصی توسعه می یابند، استفاده می شود. طرح BOT به امتیاز اولیه توسط یک نهاد عمومی مانند دولت یا شرکت دولتی به یک شرکت خصوصی برای ساخت و اجرای پروژه مورد نظر اشاره دارد. به عبارتی در این گونه قراردادها از جانب دولت طرحی برای ساخت به بخش خصوص ارائه می شود و بخش خصوصی پس از ساخت آن طرح، امتیاز بهره برداری را تا انقضای مدت قرارداد به دست می آورد و مالک منافع حاصل از آن طرح می گردد. پس از اتمام مدت قرارداد مالکیت طرح را پس از یک بازه زمانی مشخص، معمولاً دو یا سه دهه، کنترل پروژه به دولت واگذار و منتقل می کند.
این نوع قراردادها برای یک هدف خاص به ویژه برای یک پروژه معین منعقد می شوند و دولت معمولاً به دو دلیل عمده به دنبال چنین قراردادهایی است. اول، ریسک در پروژه با صاحب امتیاز به اشتراک گذاشته می شود و دوم، تامین مالی توسط نهادهای خصوصی انجام می شود. وجود این عناصر باعث می شود که طرح BOT توسط ارگان های دولتی ترجیح داده شود.
طرفین درگیر در قراردادهای BOT چه کسانی هستند؟
دولت
دولت آغازگر پروژه زیرساختی است و تصمیم می گیرد که آیا مدل BOT برای رفع نیازهای آن با در نظر گرفتن سایر عوامل اقتصادی و سیاسی نیز مناسب است یا خیر. دولت اصلی ترین طرف قرارداد است. وظيفه بخش عمومي يا دولت اين است كه ابتدا لوازم و شرايط لازم جهت ترغيب سرمايه گذاران (اعم از داخلي و خارجي) در انجام يك پروژه با قرارداد BOT را به وجود آورد و هنگام انعقاد قرارداد بايد مجوزها و تسهيلات لازم و كافي (مانند وام هاي بانكي) را جهت بهبود روند ساخت و بهره برداری سرمايه گذار فراهم کند، همچنين اگر پروژه همانند پتروشيمي جنبه توليدي داشت، بخش عمومي موظف است شرايط خريداري شدن محصولات اين پروژه را نيز به وجود آورد تا سرمايه گذار متحمل ضرر نشود.
نكته ديگر اينكه طبق قاعده لاضرر و اصل منع سوء استفاده از حق، دولت نبايد پروژهاي موازي با پروژه مورد قرارداد با امكانات بهتر انجام دهد كه موجبات ضرر سرمايه گذار را فراهم آورد.
نهادهای خصوصی / صاحب امتیاز
طرف دیگر قرارداد بخش خصوصی است که با تشکیل یک نهاد با هدف خاص به تامین نیازهای مالی پروژه کمک کنند. پس از ساخت پروژه دولت از آن بهره برداری می کند و در نهایت آن را به دولت واگذار می کند.
بانک ها
بانک پروژه را بر مبنای «عدم مراجعه» تأمین مالی میکند، به این معنی که برای بازپرداخت بدهی به واحد هدف ویژه و تمام داراییهای آن مراجعه میکند.
سایر طرفین قرارداد
بخش عمومی و بخش خصوصی دو طرف مهم قرارداد محسوب می شوند. عوامل دیگری نیز وجود دارند که می توانند هم به صورت قرارداد مستقل و هم قرارداد فرعی وارد قرارداد اصلی BOT شوند. این عوامل مانند سهامداران، پیمانکاران، خریداران محصولات و …
مزایا و معایب قرارداد BOT
مزایا
– وام های بخش دولتی و هزینه های مستقیم را کاهش می دهد. زیرا این پروژه توسط بخش خصوصی برای تامین سرمایه مورد نیاز تامین مالی می شود.
– با درگیر کردن نهادهای خصوصی که در زمینه های مربوطه خود متخصص هستند، دولت از مزایای استفاده از بهترین مهارت های مدیریتی در ساخت، بهره برداری و نگهداری پروژه بهره مند می شود.
– این امر باعث صرفه جویی قابل توجهی در زمان و سرعت بخشیدن به توسعه پروژه می شود. همچنین باعث کاهش تشریفات اداری می گردد.
– مشارکت نهادهای خصوصی با استفاده از بهترین منابع و تجهیزات، کارایی و استانداردهای کیفیت را تضمین می کند.
– ریسک پروژه توسط دولت به نهادهای خصوصی تخصیص داده می شود. بخش خصوصی نیز از بیمه برای تعدیل خطرات احتمالی استفاده می کند.
– این پروژه ها بر اساس معیارهای مناقصه انجام شده و در نتیجه با کمترین هزینه ممکن تکمیل می شوند.
– استفاده از این قراردادها باعث انتقال تکنولوژی به کشور میزبان و آموزش کارکنان محلی می شود.
– در قراردادهاي BOT اصلي به نام اصل حمايت از مشاركت كنندگان داخلي و اصل پشتيباني از صنايع داخلي كشور ميزبان حاكم است كه بر اساس آن، شركتي براي عهده دار شدن طرح در اولويت است كه از نيروها و يا كالاها و خدمات كشور ميزبان تا حد امكان استفاده نمايد. در ايران، قانون حداكثر استفاده از توان فني و مهندسي توليدي و صنعتي اجرايي كشور در اجراي طرح ها و ايجاد تسهيلات به منظور صدور خدمات مصوب ۱۳۷۵ مجلس با نيت حمايت از مؤسسات و نيروهاي داخلي وضع شده است. البته لازم به ذكر است كه قانون مورد اشاره، با سازمان تجارت مقررات موافقتنامه اقدامات سرمايه گذاري مربوط به تجارت جهاني مغايرت دارد، زيرا موافقتنامه مزبور هرگونه الزام سرمايه گذار خارجي به استفاده از نيرو و تجهيزات داخلي كشور ميزبان توسط قوانين داخلي را منع كرده است. در نتيجه قانونگذار كشور مـا در راه الحاق به سازمان تجارت جهاني بايد قانون ۱۳۷۵ را اصلاح نمايد. بنابراين امتياز مذكور در بند ۵ ويژه دوران قبل از پيوستن دائم ايران به اين سازمان است.
معایب
– نرخ بازگشت سرمایه سرمایه گذاران و وام دهندگان خیلی بیشتر از استقراض است.
– این نوع قراردادها برای پروژه های کوچکتر مناسب نیستند.
– ضریب ریسک دخیل در پروژه بالا بوده و موفقیت پروژه نسبت به تامین مالی مورد نیاز است.
– قراردادهای BOT شامل چندین نهاد برای تأمین مالی آن میشود و چارچوب قانونی و نهادی اعمال شده پیچیده است.
– رویه گذراندن قراردادهای BOT ممکن است زمان ببرد تا اطمینان حاصل شود که مزایای کامل حاصل می شود.
– احتمال ایجاد انحصار در بخش خصوصی و فراموش شدن جنبه عمومی پروژه
– نیازمند ثبات سیاسی، قوانین تعریف شده، آزادي تبادل ارز و پول رایج و بطور کلی ابزارهاي لازم براي سرمایه گذاري خارجی
ریسک در پروژه هاي BOT
ریسک هاي یک پروژه BOT به دو گروه ریسک هاي عمومی و ریسک هاي اختصاصی تقسیم می شوند که ریسک هاي عمومی معمولا قابل کنترل نبوده و اسپانسر یا پیمانکار آنچنان قادر به مدیرت آنها نیستند. در عوض می توان ریسک هاي اختصاصی و فنی را با مدیریت کنترل نمود. درك و یافتن ریسک هاي اجراي پروژه به صورت ساخت، بهره برداری و انتقال براي حفظ منافع مالی پیمانکار و کارفرما مهم است. پروژه هاي BOT علاوه بر ریسک هایی که اکثر شیوه هاي سنتی دارند، داراي چند ریسک منحصر به خود می باشند که عبارتند از:
1- ریسک هاي عمومی (کشوري)
ریسک هاي سیاسی :
– مانند جنگ، شورش، اعتصاب هاي کشوري و نظایر این حوادث، خارج از هر گونه امکانات کنترلی شرکت پروژه است و دولت در قبول این ریسک ها در موقعیت هاي بهتري قرار دارد. برخی از ریسک هاي سیاسی که یک پروژه می تواند با آن روبرو شود عبارتند از:
– توقیف غیرقانونی
– تغییر قوانین
– تصویب توسعه و گسترش کار
– عدم فعالیت دولت و یا انجام فعالیت هاي مغایر با پروژه
– تاخیر پرداخت ها توسط دولت
– قید و شرط گذاشتن براي ارائه تسهیلات
– افزایش مالیات
– وضع اضطراري سیاسی (تغییر دولت)
– انقضاي حق امتیاز توسط حکومت
ریسک هاي اقتصادي کشور :
– ریسک هاي غیرقابل تبدیل بودن پول رایج، مبادلات ارزي، کاهش نرخ برابري ارز، نرخ بهره، تورم
ریسک هاي قوانین کشوري :
– تغییر در قوانین و مقررات، تاخیر در محاسبات پرداخت خسارت
2- ریسک هاي خاص پروژه :
ریسک هاي توسعه :
– ریسک هاي مناقصه، تاخیر طراحی، تاییدیه ها، چند ملیتی بودن پروژه
ریسک هاي تکمیل/ساخت :
– ریسک هاي تاخیر، افزایش هزینه ها، عملکرد مجدد، تکمیل فورس ماژور، از دست رفتن یا خسارت به کار، مسئولیت. ریسک تکمیل عملیات ساخت در اجراي پروژه ها به صورت BOT بیشتر از پروژه هاي ساخت سنتی و شکلهاي ساده تر می باشد. این ریسکها شامل :
– سلب مالکیت زمین
– افزایش هزینه، زمان انجام کار
– هزینه و گستره پروژه شناخته شده است ولی کار و میزان تنوع آن مشخص نمی شود
– قصور و عدم اجراي تعهد توسط پیمانکار
– قصور و عدم اجراي تعهد توسط شرکت صاحب امتیاز
– خسارت و آسیب هاي طبیعی
– ایجاد وضع اضطراري
با توجه به موارد ذکر شده، ریسک هاي تکمیل عملیات ساخت ممکن است منتج به این شود که اگر تخلف یا کاستی از سوي شرکت صاحب امتیاز ناشی شود، حکومت حق امتیاز را خاتمه دهد.
ریسک هاي بهره برداری :
– ریسک هاي ارتباطات زیربناها، فنی، تقاضا، افزایش هزینه ها، مدیریت، فورس ماژور، از دست رفتن یا خسارت به کار، مسئولیت. برخی از ریسک هایی که در اجراي پروژه هاي BOT با آن مواجه می شویم در هنگام بهره برداری و نگهداري پروژه ظاهر می شوند. به جز انقضاي حق امتیاز بهره برداری توسط شرکت صاحب امتیاز، این ریسک ها مستقیما به شرکت صاحب امتیاز برمی گردد. برخی از این ریسک ها شامل:
– قصور و عدم اجراي تعهد پیمانکار بهره بردار
– بروز وضع اضطراري یا آسیب هاي طبیعی
-ریسک نیروي کار
– ریسک تکنولوژي
مراحل اجرای طرح BOT
براي اجراي طرح BOT بايد هشت مرحله مختلف طي شود:
1- تصميم دولت براي واگذاري امتياز طرح به بخش خصوصي
در اين مرحله دولت ابتدا به تعريف طرح و انتخاب شيوه تأمين مالي و انجام مطالعات امكانسنجي اوليه پرداخته و مدير و تيم اجرايـي طرح بـه عنوان نماينده كارفرما معرفي مي گردند.
2- آمادگي دولت براي انجام مناقصه
دولت براي تعيين پيمانكاراني كه تخصص و تجربه لازم براي ورود به مناقصه را دارند، سنجش هاي اوليه را انجام داده و سپس با توجه به مشاوران حقوقي كار آزموده اي كه در اختيار دارد، اسناد مناقصه را تهيه مي كند. قرارداد طرح نيز تنظيم مي شود كه با توجه به طولاني بودن مدت آن بايد با دقت تهيه شود. در اسناد مناقصه، معيارهايي كه دولت به عنوان كارفرما براي انتخاب برنده مناقصه و انتخاب پيمانكار لحاظ مي كند، ذكر مي شود.
3- اعلام آمادگي شركت كنندگان
در اين مرحله كه شاهد حضور پيمانكاران داخلي نيز هستيم، شركت كنندگان پس از انجام مطالعات اوليه پيشنهاد خود را از طريق سرگروه اعلام كرده و در جستجوي يك يا چند شريك ديگر هستند تا با يكديگر طرح را بر عهده گرفته و در قالب يك كنسرسيوم فعاليت كنند. امتياز واگذاري طرح به بخش خصوصي از طريق مناقصه امكـان حضور اين بخش را فراهم مي سازد اما از آنجا كه گاه جريان مناقصه طولاني و پرهزينه شده و به دلايل متعدد تمديد مي شود با انتقاد روبروست.
4- مرحله گزینش
در اين مرحله، دولت پيشنهادها را براساس معيار اعلام شده ارزيابي كرده و در نهايت برنده مناقصه و مراتب واگذاري طرح به او اعلام مي شود.
5- ایجاد مقدمات اجرای طرح
در حد فاصل اعلام شدن برنده مناقصه و شروع طـرح، اقدامات زير انجام مي گردد: تأسيس شركت طرح در زمان مقرر، آوردن درصد معين سرمايه اوليه ضروري براي اعطاي تسهيلات بانكي، تهيه نهايي و امضاي متن قرارداد وام، قرارداد ساخت و خريد تجهيزات، قرارداد بيمه و قرارداد خريد محصول.
6- مرحله اجرا
در اين مرحله، شركت طرح، عمليات اجرايي را بـه پيمانكاران واگذار مي كند و عمليات مزبور شامل ساخت و نصب تجهيزات وتأسيسات مي باشد. در اين مرحله، آزمايش نيز صورت مي گيرد و در صورت تأييد، گواهي قبولي صادر مي شود.
7- مرحله بهره برداری
مطابق مفاد قرارداد، بهره برداری از طرح تا مدت معين در اختيـار شـركت طـرح بـوده و در خلال اين مدت، انتقال تكنولوژي و آموزش كارگران و نيروهاي دولت ميزبان صـورت مي پذيرد.
8- مرحله واگذاری
براساس تعهد قراردادي و تضمينات از پيش اخذ شده، شركت طرح ملزم به انتقال طرح به دولت است.
بندهای اساسی تحت قرارداد BOT
بند تعریف
این بند شامل تعریف برخی از اصطلاحات خاص مورد استفاده در قرارداد می باشد.
برای اهداف این موافقتنامه، کلمات و عبارات زیر، مگر اینکه با مفهومآن مخالف باشد، به ترتیب دارای معنایی خواهند بود که از این پس به آنها اختصاص داده می شود:
»مرجع صلاحیتدار« شامل هر دادگاه صلاحیتدار و هر سازمان محلی، ملی یا فراملی، بازرسی، وزیر، وزارتخانه، شخص رسمی یا عمومی یا قانونی (خواه خودمختار یا غیر خودمختار) در داخل یا از دولت [کشور] است.
«امتیاز» به معنای حقوق و تعهداتی است که طبق این قرارداد توسط صاحب امتیاز به دست آمده و به عهده گرفته شده است.
محدوده پروژه
این بند شامل کلیه کارهای لازم، مورد نیاز و جانبی است که باید توسط پیمانکار طبق قرارداد انجام شود. محدوده کار شامل طراحی، ساخت، تامین مالی، بهره برداری و نگهداری تاسیسات و سایر تعهدات مندرج در قرارداد می باشد.
صاحب امتیاز این حق و تعهد را خواهد داشت که به هزینه خود، با دقت و کوشش لازم و مطابق با شیوه های مهندسی و عملیاتی خوب، طرح، ساخت، مالکیت، بهره برداری، تامین مالی و نگهداری پروژه را طبق مقررات و مطابق با آن انجام دهد. (بر اساس توافق نامه)
اعطای امتیاز
این بند شامل اختیارات دولت برای اعطای امتیاز به پیمانکار برای تامین مالی، طراحی، ساخت و بهره برداری از تاسیسات در طول دوره امتیاز می باشد.
مقام دولتی ذیربط بدینوسیله به پیمانکار امتیاز را با حق انحصاری طراحی، اجرا، تامین مالی، ساخت و بهره برداری از تاسیسات در طول دوره امتیاز اعطا می کند و پیمانکار بدینوسیله حقوق اعطا شده از طریق امتیاز را مشروط به و مطابق با شرایط و ضوابط تعیین شده می پذیرد. (بر اساس توافق نامه)
توافق با اشخاص ثالث
این بند بیانگر مراتبی است که پیمانکار با اشخاص ثالث مانند کارگران، تامین کنندگان و سایر پیمانکاران کوچک و ارگان های محلی برای اجرای موثر پروژه تحت قرارداد انجام داده است.
پیمانکار حق دارد در خصوص تامین مصالح و سایر منابع، نیروی انسانی مورد نیاز برای ساخت پروژه و سایر منابع لازم برای اجرای پروژه به شرط عدم مغایرت با هیچ یک از مقررات قانونی با اشخاص ثالث قرارداد منعقد کند.
الزامات قانونی و رضایت کارفرما
این بند شامل کلیه مجوزها، تاییدیه ها و رضایت های لازم و الزامی برای اخذ از مقام مربوطه و سایر شرایطی است که پیمانکار طبق شرایط و ضوابط قرارداد ملزم به رعایت آنها میباشد. با رعایت مفاد ذکر شده در این قرارداد، پیمانکار باید هزینه ها و مخارج خود را بپردازد و کلیه تعهدات لازم را طبق این قرارداد انجام دهد.
زمان تکمیل
در این بند مدت زمانی که پروژه توسط پیمانکار با رعایت شرایط و ضوابط قرارداد تکمیل می شود، ذکر شده است.
نتیجه
قراردادهای BOT قراردادهایی هستند که از سوی مقامات دولتی به نهادهای خصوصی برای ساخت و اجرای پروژه های زیربنایی مجوز داده می شوند و پروژه های زیربنایی نقش حیاتی در توسعه و اعتلای اقتصادی کشور دارند. این پروژه ها نیاز به سرمایه بالایی دارند که به تنهایی نمی تواند توسط بودجه دولت حمایت شود. بنابراین، دولت نهادهای خصوصی را وارد این پروژه ها می کند که بتوانند منابع مالی مورد نیاز را وارد کرده و تامین کنند.
دیدگاهتان را بنویسید