مطالعات زیست محیطی: ضرورتی برای توسعه پایدار
در عصر حاضر، دستیابی به توسعه پایدار بدون توجه به ملاحظات زیست محیطی غیرممکن است. کشورها برای پیشگیری از آلودگی و تخریب محیط زیست، اقدامات عمرانی و توسعه‌ای خود را با در نظر گرفتن این ملاحظات انجام می‌دهند. این رویکرد نه تنها از آسیب‌های زیست محیطی جلوگیری می‌کند، بلکه تضمین‌کننده پایداری منابع طبیعی برای نسل‌های آینده است. در این مقاله، به بررسی مفاهیم و فرآیندهای مرتبط با مطالعات زیست محیطی، از جمله ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA)، امکان‌سنجی زیست محیطی، و ارزش‌های محیط زیستی پرداخته می‌شود.
تعاریف کلیدی در مطالعات زیست محیطی
برنامه توسعه‌ای
برنامه توسعه‌ای مجموعه‌ای از عملیات و خدمات مشخص است که به منظور تحقق اهداف خاص برای عمران و توسعه کشور تهیه می‌شود. این برنامه‌ها معمولاً شامل چندین طرح هستند که هر کدام به بخشی از اهداف کلان توسعه کشور می‌پردازند.
طرح توسعه‌ای
طرح توسعه‌ای مجموعه‌ای از عملیات و خدمات مشخص است که بر اساس مطالعات توجیهی فنی توسط دستگاه‌های دولتی تدوین می‌گردد. هر طرح توسعه‌ای شامل چندین پروژه است که هر کدام به بخشی از اهداف طرح کلی کمک می‌کنند.
پروژه‌های عمرانی
پروژه‌های عمرانی مجموعه‌ای از عملیات و خدمات مشخص هستند که در چارچوب طرح‌های عمرانی توسط دستگاه‌های اجرایی انجام می‌شوند. هر پروژه شامل فعالیتهای مشخص و از پیش تعیین‌شده‌ای است که به تحقق اهداف طرح کمک می‌کنند.
امکان‌سنجی زیست محیطی و مکان‌یابی
امکان‌سنجی زیست محیطی
امکان‌سنجی زیست محیطی یک مطالعه مقدماتی است که با هدف تعیین ضرورت‌ها، حدود دامنه کاری، و شناسایی آستانه‌ها در مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی انجام می‌شود. این مطالعه به تصمیم‌گیرندگان کمک می‌کند تا ضرورت اجرای یک پروژه را از منظر زیست محیطی ارزیابی کنند.
مکان‌یابی
مکان‌یابی به منظور شناسایی ویژگی‌های زیست محیطی محدوده‌ای که طرح یا پروژه پیشنهادی در آن اجرا می‌گردد، انجام می‌شود. این فرآیند به انتخاب بهترین مکان برای اجرای پروژه با کمترین آسیب به محیط زیست کمک می‌کند.
ارزش‌های محیط زیستی
محیط زیست مجموعه‌ای از عوامل فیزیکی، بیولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را شامل می‌شود که طرح مورد نظر در آن اجرا می‌شود. ارزش‌های محیط زیستی به اثرات متقابل بین پروژه و محیط زیست اشاره دارند. این اثرات می‌توانند مثبت یا منفی باشند و شامل تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز می‌شوند.
ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA)
تعریف EIA
ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) فعالیتی است که به منظور شناسایی و پیش‌بینی اثرات یک پروژه بر روی رفاه و سلامت انسان و محیط زیست انجام می‌شود. این ارزیابی سیستماتیک شامل بررسی شاخص‌های زیست محیطی و پیامدهای اقتصادی-اجتماعی است.
گزارش ارزیابی اثرات
گزارش ارزیابی اثرات، فرآیندی رسمی است که نتایج و پیامدهای احتمالی اجرای یک طرح یا پروژه پیشنهادی را بر محیط زیست بررسی می‌کند. این گزارش به پیش‌بینی اثرات سوء و نحوه پیشگیری، کاهش یا کنترل آن‌ها می‌پردازد.
تاریخچه EIA
اگرچه گزارش کمیسیون مقدماتی «ولتا» در سال ۱۹۵۶ به عنوان یک ارزیابی پیشگیرانه معرفی شده است، اما اولین کار حقیقی در زمینه EIA در سال ۱۹۶۷ در مورد یک پروژه استخراج معدن مس در پورتوریکو انجام شد. در سال ۱۹۶۹، قانون سیاست زیست محیطی ملی (NEPA) در آمریکا انجام EIA را الزامی کرد.
اهداف ارزیابی اثرات زیست محیطی
- گردآوری اطلاعات موجود در زمینه ویژگی‌های زیست محیطی محدوده پروژه
- بررسی و شناخت ویژگی‌های زیست محیطی محدوده تحت تأثیر پروژه
- پیش‌بینی اثرات زیست محیطی ناشی از مراحل مختلف اجرای طرح
- پیشگیری از تخریب محیط زیست از طریق کنترل اثرات احتمالی
- تصمیم‌گیری در خصوص رد یا قبول پروژه پیشنهادی
- ارائه روش‌ها و راهکارها برای سازگاری پروژه با محیط زیست
اهمیت اثرات زیست محیطی
شورای عالی حفاظت محیط زیست در سال ۱۳۷۳ هفت طرح و پروژه بزرگ توسعه را مشمول ارزیابی اثرات زیست محیطی نمود. در سال ۱۳۷۶، با تصویب الگوی تهیه گزارش EIA، حرکت به سوی پیش‌بینی و رعایت ملاحظات زیست محیطی در احداث و بهره‌برداری طرح‌های توسعه آغاز شد.
فهرست پروژه‌های مشمول ارزیابی اثرات زیست محیطی
- کارخانجات پتروشیمی در هر مقیاس
- پالایشگاه‌ها در هر مقیاس
- نیروگاه‌ها با ظرفیت تولیدی بیش از صد مگاوات
- صنایع فولاد با ظرفیت تولید بیش از سیصد هزار تن در سال
فرآیند ارزیابی محیط زیست
فرآیند ارزیابی محیط زیست، جریانی رسمی است که نتایج و پیامدهای احتمالی اجرای یک طرح یا پروژه پیشنهادی را بر کل محیط زیست، بهداشت عمومی، سلامت انسان و سلامت اکوسیستم‌ها بررسی می‌کند. این فرآیند شامل شناسایی، پیش‌بینی، ارزشیابی و اقدامات کاهش اثرات بیوفیزیکی و اجتماعی است.
جمع‌بندی
ارزیابی زیست محیطی دارای پایه‌ای قانونی و خط‌مشی برای شناسایی اثرات مثبت، منفی، کوتاه‌مدت و بلندمدت در محیط زیست است. این فرآیند به تصمیم‌گیرندگان کمک می‌کند تا پروژه‌ها را با توجه به ملاحظات زیست محیطی و توسعه پایدار ارزیابی و اجرا کنند. با توجه به اهمیت روزافزون محیط زیست، انجام مطالعات زیست محیطی نه تنها یک ضرورت، بلکه یک مسئولیت اجتماعی برای تضمین آینده‌ای پایدار است.
