ارزیابی ریسک What-If به‌عنوان یکی از روش‌های ساختاریافته برای شناسایی و تحلیل خطرات در محیط‌های آزمایشگاهی و صنعتی شناخته می‌شود. این روش به کمک طرح سؤالات “چه می‌شود اگر…”، به تیم‌های کاری امکان می‌دهد تا با پیش‌بینی شرایط بحرانی، راهکارهای مناسب برای کاهش یا حذف خطرات را مشخص کنند. در ادامه، این روش را با جزئیات بررسی خواهیم کرد.
مقدمه‌ای بر تحلیل What-If
در روش What-If، سوالاتی مانند «اگر گازهای سمی به خط لوله مایع نشت کند چه؟» یا «اگر زلزله رخ دهد چه؟» مطرح می‌شود. پاسخ به این سؤالات می‌تواند نقشی حیاتی در کاهش خطرات و افزایش ایمنی محیط‌های کاری داشته باشد. این تحلیل یک فرآیند طوفان مغزی ساختاریافته است که به شناسایی موارد احتمالی اشتباه، ارزیابی عواقب آن‌ها و ارائه راهکارهای مناسب می‌پردازد.
مراحل اجرای تحلیل What-If
1. شروع تیم
تشکیل یک تیم متخصص و هدایت آن توسط یک رهبر تیم اولین گام در این فرآیند است. رهبر تیم با استفاده از نمودارهای تجهیزات و دستورالعمل‌های عملیاتی، اعضای تیم را در هر مرحله راهنمایی می‌کند. این دستورالعمل‌ها شامل معیارهایی برای تعیین سطح قابل قبول ایمنی نیز هستند.
2. ایجاد سوالات What-If
در این مرحله، تیم سوالات مرتبط با هر مرحله از فرآیند آزمایشی و اجزای تجهیزات را برای شناسایی منابع احتمالی خطا و خرابی مطرح می‌کند. سوالات باید موضوعات زیر را در بر بگیرند:
- خطای انسانی بالقوه
- خرابی اجزای تجهیزات
- انحراف از پارامترهای بحرانی (مانند دما، فشار، زمان و سرعت جریان)
3. تعیین و ارزیابی ریسک
تیم، هر یک از سوالات مطرح شده را بررسی می‌کند و منابع احتمالی خطا را شناسایی می‌کند. سپس احتمال وقوع و پیامدهای آن خطاها ارزیابی می‌شود.
4. توسعه توصیه‌ها
بر اساس ارزیابی ریسک:
- اگر ریسک غیرقابل قبول باشد، اقدامات اصلاحی پیشنهاد می‌شود.
- اگر ریسک قابل قبول باشد و هزینه و زمان اقدام اصلاحی زیاد باشد، ممکن است نتیجه‌گیری شود که نیازی به توصیه نیست.
5. اولویت‌بندی و خلاصه‌سازی
خلاصه‌ای از تجزیه و تحلیل ارائه می‌شود و اقدامات مورد نیاز اولویت‌بندی می‌شوند.
6. تخصیص اقدامات پیگیری
در این مرحله، مسئولیت‌های مربوط به هر اقدام اصلاحی به اعضای تیم یا گروه‌های خاص اختصاص داده می‌شود. این فرآیند می‌تواند شامل اضافه کردن ستونی در فرم تحلیل برای تعیین مسئولیت‌ها باشد.
مزایا و محدودیت‌های روش What-If
مزایا
- سادگی استفاده: این روش نیازی به ابزارهای تخصصی ندارد.
- مشارکت گسترده: حتی افرادی که تجربه کمی در تجزیه و تحلیل خطر دارند، می‌توانند به طور معناداری مشارکت کنند.
- عمق بینش: به دلیل درگیری گسترده اعضای تیم، نتایج تحلیلی عمیق‌تر و کاربردی‌تر خواهد بود.
محدودیت‌ها
- وابستگی به سوالات درست: اگر سوالات مناسب طرح نشوند، نتایج تحلیل قابل اعتماد نخواهند بود.
- ذهنی بودن: تحلیل بیشتر به قضاوت و شهود اعضای تیم متکی است.
- سوگیری احتمالی: قضاوت اعضا می‌تواند تحت تأثیر سوگیری‌ها قرار گیرد.
- چالش در تبدیل نتایج: تبدیل یافته‌ها به دلایل قانع‌کننده برای تغییر ممکن است دشوار باشد.
نمونه سؤالات What-If
1. عامل انسانی
- اگر مواد مورد استفاده خیلی غلیظ یا رقیق باشند چه؟
- اگر شیرها به ترتیب اشتباه باز یا بسته شوند چه؟
- اگر اخطارها نادیده گرفته شوند چه؟
2. ابزارهای کاربردی
- اگر برق قطع شود چه؟
- در نظر بگیرید: خاموش شدن خودکار و برق اضطراری
- اگر تهویه آزمایشگاهی از کار بیفتد چه؟
- در نظر بگیرید: سیستم‌های اگزوز اضافی و خاموش شدن خودکار
3. تجهیزات تجربی یا جانبی
- اگر فشار غیرمنتظره‌ای ایجاد شود چه؟
- در نظر بگیرید: دستگاه‌های کاهش فشار و تجهیزات حفاظت فردی
- اگر خنک‌کننده تجهیزات خراب شود چه؟
- در نظر بگیرید: هشدارها و روش‌های خاموش شدن اضطراری
4. حفاظت شخصی
- اگر فردی در معرض بخارات یا گازهای خطرناک قرار گیرد چه؟
- در نظر بگیرید: استفاده از موانع فیزیکی و تجهیزات حفاظتی مناسب
نتیجه‌گیری
تحلیل ریسک What-If ابزاری قدرتمند و منعطف برای شناسایی و مدیریت خطرات در محیط‌های مختلف است. با اجرای دقیق این روش و استفاده از سوالات مناسب، تیم‌ها می‌توانند به راهکارهای مؤثری برای بهبود ایمنی و کاهش خطرات دست یابند. با این حال، موفقیت این روش به دقت در طرح سوالات و تحلیل نتایج وابسته است.
