مقایسه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی | بخش دوم

در این مقاله به مقایسه مناطق آزاد تجاری-صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی از منظر ماهیت می‌پردازیم. این مقایسه شامل بررسی ویژگی‌های ساختاری، موقعیت جغرافیایی، وسعت، سازمان متولی، و تعداد این مناطق است. هر یک از این بخش‌ها، تصویر دقیقی از تفاوت‌های این دو نوع منطقه ارائه می‌دهد.

1. حوزه فعالیت: عمومی در مقابل خاص

مناطق آزاد تجاری-صنعتی با هدف فعالیت‌های عمومی، هم در بخش تجاری و هم صنعتی طراحی شده‌اند. در مقابل، مناطق ویژه اقتصادی برای فعالیت‌های خاص و مشخصی ایجاد می‌شوند.
بر اساس تبصره ۱ ماده ۱ قانون مناطق ویژه اقتصادی، محدوده جغرافیایی، نوع و حدود فعالیت‌های مجاز در این مناطق باید به پیشنهاد دبیرخانه و با تصویب هیأت وزیران تعیین شود. این تفاوت در حوزه فعالیت، انعطاف بیشتری به مناطق آزاد می‌بخشد، در حالی که مناطق ویژه اقتصادی معمولاً تمرکز بیشتری بر فعالیت‌های مشخص دارند.

2. تفاوت در وسعت

• مناطق آزاد تجاری-صنعتی: میانگین وسعت این مناطق حدود ۸۱ هزار هکتار است و اغلب مناطق بزرگی را شامل می‌شود.
• مناطق ویژه اقتصادی: با میانگین وسعتی حدود ۵ هزار هکتار، این مناطق بسیار محدودتر هستند.

این اختلاف وسعت، بازتاب‌دهنده نوع فعالیت‌ها و کاربری‌های این دو نوع منطقه است. مناطق آزاد برای اهدافی گسترده‌تر و حتی مسکونی طراحی شده‌اند، در حالی که مناطق ویژه اقتصادی غالباً برای کاربری‌های صنعتی و تخصصی کوچک‌تر مناسب هستند.

3. موقعیت جغرافیایی: مرزی یا درون‌سرزمینی

یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های این مناطق، موقعیت جغرافیایی آنها است:

• مناطق آزاد: این مناطق غالباً در نقاط مرزی کشور قرار دارند، به جز منطقه آزاد فرودگاه امام خمینی که در مرکز کشور واقع شده است.
• مناطق ویژه اقتصادی: بیشتر این مناطق در نقاط غیرمرزی و در سراسر کشور توزیع شده‌اند. بیش از نیمی از مناطق ویژه اقتصادی مصوب، در استان‌های غیرمرزی قرار گرفته‌اند.

4. ترکیب مناطق مسکونی

• مناطق آزاد: شامل مناطق مسکونی شهری و روستایی می‌شوند و دارای زیرساخت‌های خدماتی و زیربنایی برای زندگی روزمره مردم هستند.
• مناطق ویژه اقتصادی: عموماً فاقد مناطق مسکونی بوده و بیشتر بر فعالیت‌های تولیدی و صنعتی متمرکزند.

این تفاوت، نقش مناطق آزاد را در جذب گردشگر و سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی و اقتصادی بیشتر می‌کند.

5. تعداد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی

• مناطق آزاد: هم‌اکنون کشور دارای ۹ منطقه آزاد مصوب است که ۷ منطقه آن فعال هستند. همچنین، طرح افزایش تعداد مناطق آزاد به ۱۹ منطقه در مجلس در حال بررسی است.
• مناطق ویژه اقتصادی: تعداد این مناطق بسیار بیشتر است؛ ۶۷ منطقه ویژه اقتصادی مصوب وجود دارد که از این تعداد، ۳۰ منطقه فعال هستند. علاوه بر این، لوایح افزایش تعداد مناطق ویژه اقتصادی به حدود ۱۵۰ منطقه نیز در دست بررسی است.

6. سازمان متولی: دولتی یا خصوصی

• مناطق آزاد: اداره این مناطق تحت مدیریت سازمان‌های دولتی است.
  بر اساس ماده ۶ قانون مناطق آزاد، این سازمان‌ها توسط هیأت مدیره‌ای متشکل از ۳ یا ۵ نفر اداره می‌شوند. اعضای هیأت مدیره به پیشنهاد هیأت وزیران و با حکم رئیس‌جمهور منصوب می‌شوند.
• مناطق ویژه اقتصادی: مدیریت این مناطق می‌تواند توسط سازمان‌های دولتی، خصوصی یا غیردولتی انجام شود.
  بر اساس ماده ۳ قانون مناطق ویژه اقتصادی، سازمان مسئول می‌تواند از میان اشخاص حقوقی غیردولتی انتخاب شود، مشروط بر اینکه اراضی مورد نظر توسط این اشخاص تصرف یا تملک شده باشد.

7. سایر تفاوت‌های قابل‌توجه

• مناطق آزاد:
  • امکان تردد خودرو با پلاک مناطق آزاد
  • تردد مسافر
  • خرده‌فروشی کالا
• مناطق ویژه اقتصادی: این مناطق چنین امکاناتی ندارند و صرفاً بر فعالیت‌های تولیدی، صنعتی، و تجاری متمرکز هستند.

نتیجه‌گیری

مناطق آزاد تجاری-صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی، هر دو ابزارهایی برای توسعه اقتصادی کشور هستند، اما تفاوت‌های ماهوی آنها باعث شده است که هرکدام نقش متفاوتی ایفا کنند. مناطق آزاد با وسعت زیاد، موقعیت مرزی، و تمرکز بر فعالیت‌های عمومی و اجتماعی، به جذب گردشگر و تجارت بین‌المللی کمک می‌کنند. در مقابل، مناطق ویژه اقتصادی با وسعت محدود و موقعیت پراکنده در کشور، بر فعالیت‌های تخصصی‌تر و صنعتی متمرکز هستند. این تمایزات نشان‌دهنده اهمیت مدیریت دقیق و هدفمند هر یک از این مناطق در برنامه‌های کلان توسعه‌ای کشور است.