دلایل بی‌اعتمادی به نتایج طرح‌های توجیهی
طرح‌های توجیهی یا امکان‌سنجی یکی از ابزارهای کلیدی برای ارزیابی پروژه‌های سرمایه‌گذاری است که با هدف تحلیل دقیق و ارائه اطلاعات به تصمیم‌گیرندگان تهیه می‌شود. اما با وجود این، بسیاری از مردم و سرمایه‌گذاران به نتایج این طرح‌ها بی‌اعتماد هستند. این بی‌اعتمادی به دلایل مختلفی ریشه دارد که در ادامه به تفصیل به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
هدف اصلی طرح‌های توجیهی و چالش‌های موجود
هدف اصلی از تهیه طرح توجیهی، ارزیابی میزان توجیه‌پذیری یک پروژه است. این ارزیابی باید بر اساس اطلاعات دقیق و واقع‌گرایانه انجام شود تا تصمیم‌گیرندگان بتوانند با اعتماد به این داده‌ها، تصمیم‌گیری کنند. اما در عمل، بسیاری از طرح‌های توجیهی با واقعیت‌های اجرایی مغایرت دارند. دلیل این مسئله، استفاده از این طرح‌ها به‌عنوان ابزاری برای عبور از بوروکراسی‌های اداری و اخذ مجوزهای قانونی است، نه به‌عنوان یک ارزیابی واقعی و شفاف.
گروه‌های ذی‌نفع و تأثیر منافع آن‌ها بر طرح‌های توجیهی
بی‌اعتمادی به نتایج طرح‌های توجیهی به‌طور مستقیم با منافع گروه‌های مختلف ذی‌نفع در ارتباط است. این گروه‌ها شامل شرکت‌های تأمین سرمایه، بانک‌ها، تیم مدیریت طرح، وزارتخانه‌های متولی، شرکت‌های مشاور و شرکت‌های مجری طرح هستند.
۱. شرکت‌های تأمین سرمایه
این شرکت‌ها به انتشار اوراق برای تأمین مالی پروژه‌ها می‌پردازند. منفعت آن‌ها در تصویب شدن طرح‌هاست و در برخی موارد حتی هزینه تهیه طرح توجیهی را نیز بر عهده می‌گیرند. همین امر می‌تواند به کاهش بی‌طرفی در ارزیابی طرح‌ها منجر شود.
۲. بانک‌ها
بانک‌ها به دنبال تضمین بازگشت سرمایه خود هستند و برای کاهش ریسک، بیشتر به وثیقه‌های ملکی توجه دارند تا خود پروژه. این تمرکز، کیفیت ارزیابی پروژه را کاهش داده و از بررسی جامع طرح کاسته است.
۳. تیم مدیریت طرح
این تیم که شامل افرادی از مراحل ساخت و بهره‌برداری پروژه است، منافع مستقیمی در تصویب طرح دارد. از این رو، احتمال جهت‌گیری مثبت در حمایت از طرح برای حفظ منافع شخصی آن‌ها وجود دارد.
۴. وزارتخانه متولی
وزارتخانه‌ها برای ارائه کارنامه مدیریتی مثبت و افزایش نرخ اشتغال و سرمایه‌گذاری، انگیزه بالایی برای تصویب طرح‌ها دارند. این انگیزه‌ها می‌تواند به تسهیل و تصویب پروژه‌ها حتی با وجود نتایج نامطلوب منجر شود.
۵. شرکت‌های مشاور تهیه طرح‌های توجیهی
مشاوران به دلیل ارتباط مالی با کارفرما و دریافت بخشی از دستمزد خود پس از تصویب طرح، ممکن است در ارائه گزارش‌های بی‌طرفانه محدودیت داشته باشند و نتایج را بر اساس خواست کارفرما تنظیم کنند.
۶. شرکت مجری طرح
شرکت مجری به‌عنوان سرمایه‌گذار اولیه، اغلب تمرکز خود را بر استفاده از تسهیلات بانکی و مجوزها می‌گذارد. در مواردی هدف اصلی این شرکت‌ها، اجرای پروژه نیست، بلکه دستیابی به منافع مرتبط با تسهیلات است.
سرمایه‌گذاران ثانویه: بازیگران بی‌طرف اما غایب
در برخی موارد، سرمایه‌گذاران ثانویه می‌توانند نقش مهمی در بررسی واقع‌گرایانه پروژه‌ها ایفا کنند. این گروه‌ها که منفعت مستقیمی در تصویب یا رد طرح ندارند، می‌توانند با نگاه بی‌طرفانه و تحلیل دقیق، اطلاعات بهتری ارائه دهند. اما متأسفانه، در بسیاری از پروژه‌ها جایگاه سرمایه‌گذاران ثانویه تعریف نشده است و این خلأ، بر کیفیت ارزیابی‌ها تأثیر منفی می‌گذارد.
دلایل اصلی فاصله گرفتن طرح‌های توجیهی از واقعیت
برای درک بهتر بی‌اعتمادی به نتایج طرح‌های توجیهی، می‌توان به عوامل زیر اشاره کرد:
- تمرکز بر اهداف کوتاه‌مدت
بسیاری از سرمایه‌گذاران اولیه و مجریان طرح‌ها، به جای ارزیابی دقیق توجیه‌پذیری، بیشتر به استفاده از تسهیلات بانکی و مجوزهای قانونی توجه دارند. - عدم شفافیت و بی‌طرفی در تهیه طرح‌ها
مشاوران تهیه‌کننده طرح‌ها اغلب به دلیل وابستگی مالی به کارفرما، از ارائه تحلیل‌های واقع‌گرایانه اجتناب می‌کنند. - تمرکز نهادهای مالی بر وثیقه ملکی
بانک‌ها و نهادهای مالی به جای ارزیابی جامع طرح‌ها، بیشتر بر تضمین بازگشت سرمایه از طریق وثیقه ملکی تمرکز دارند. - فشارهای مدیریتی و اداری
مدیران دولتی برای ارائه عملکرد مثبت و تصویب پروژه‌ها، ممکن است به نتایج مثبت طرح‌های توجیهی اتکا کنند، حتی اگر این نتایج با واقعیت همخوانی نداشته باشد.
راهکارها برای افزایش اعتماد به طرح‌های توجیهی
برای بهبود اعتماد به نتایج طرح‌های توجیهی، می‌توان اقدامات زیر را پیشنهاد داد:
- تعریف جایگاه سرمایه‌گذاران ثانویه
حضور سرمایه‌گذاران بی‌طرف می‌تواند به بهبود کیفیت ارزیابی طرح‌ها کمک کند. - شفافیت در فرآیند تدوین طرح‌ها
ضروری است که مشاوران تهیه‌کننده طرح‌ها، آزادی و استقلال کافی برای ارائه گزارش‌های واقع‌گرایانه داشته باشند. - تمرکز بر ارزیابی جامع پروژه‌ها
بانک‌ها و نهادهای مالی باید علاوه بر وثیقه ملکی، به تحلیل دقیق خود پروژه نیز توجه کنند. - حذف فشارهای مدیریتی و اداری
برای جلوگیری از تأثیرگذاری منافع شخصی بر تصمیم‌گیری، لازم است شاخص‌های ارزیابی مدیران دولتی بازنگری شود.
نتیجه‌گیری
بی‌اعتمادی به نتایج طرح‌های توجیهی، ناشی از مجموعه‌ای از عوامل مرتبط با منافع ذی‌نفعان، فشارهای مدیریتی و نقص‌های ساختاری در فرآیند ارزیابی است. با اصلاح این عوامل و تقویت شفافیت و بی‌طرفی، می‌توان به افزایش اعتماد به نتایج این طرح‌ها و بهبود تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری امیدوار بود.
