تعریف و اهمیت استصناع
استصناع واژه‌ای است که از ریشه “صنع” به معنای ساختن گرفته شده است و به قراردادی اشاره دارد که طی آن یکی از طرفین، متعهد می‌شود کالایی مشخص یا پروژه‌ای معین را در ازای مبلغی مشخص و در زمانی تعیین‌شده برای طرف دیگر بسازد و تحویل دهد.
این قرارداد به‌ویژه برای موارد زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:
- سفارش ساخت کالاهای جدید یا تکمیل طرح‌های نیمه‌تمام
- تولید کالاهای خاص با ویژگی‌های سفارشی
- احداث پروژه‌ها و طرح‌های بزرگ با مشخصات ویژه
- تسهیل معاملات مرتبط با ساخت کالا
در این نوع قرارداد، سفارش‌دهنده را مستصنع، سازنده را صانع و کالا یا پروژه را موضوع استصناع می‌نامند. مبلغی که در ازای ساخت و تحویل پرداخت می‌شود، به عنوان عوض استصناع شناخته می‌شود.
اوراق استصناع: تعریفی نوین
اوراق استصناع نوعی اوراق بهادار اسلامی هستند که بر پایه قرارداد استصناع منتشر می‌شوند. این اوراق به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند به صورت مشاع در مالکیت مالی پروژه‌های خاصی که بر اساس این عقد طراحی شده‌اند، سهیم شوند. ویژگی‌های کلیدی این اوراق عبارت‌اند از:
- قابلیت مبادله در بازار ثانویه
- بازده مشخص و معین
- تنوع در مدل‌های انتشار
مدل‌های انتشار اوراق استصناع
اوراق استصناع به سه روش اصلی منتشر می‌شوند:
1. اوراق استصناع مستقیم
در این مدل، قرارداد به طور مستقیم بین بانی (سفارش‌دهنده) و سرمایه‌گذاران منعقد می‌شود.
2. اوراق استصناع موازی (غیرمستقیم)
این مدل شامل دو قرارداد جداگانه است؛ یکی بین بانی و واسطه و دیگری بین واسطه و سازنده.
3. مدل‌های ترکیبی
این مدل‌ها شامل ترکیب قرارداد استصناع با سایر قراردادها مانند اجاره، فروش اقساطی یا اختیار فروش هستند:
- استصناع و اجاره به شرط تملیک
- استصناع و اجاره عادی
- استصناع و اجاره با اختیار فروش
- استصناع و فروش اقساطی
ارکان فرآیند انتشار اوراق استصناع
فرآیند انتشار اوراق استصناع شامل چندین رکن اساسی است:
ارکان اصلی:
- بانی: شخصیت حقوقی که تأمین مالی پروژه به نفع آن انجام می‌شود.
- سازنده (پیمانکار): مسئول ساخت کالا یا پروژه مطابق قرارداد.
- ناشر (واسط): شخص حقوقی که اوراق بهادار را منتشر می‌کند.
- سرمایه‌گذاران: اشخاص حقیقی یا حقوقی که اوراق را خریداری و پروژه را تأمین مالی می‌کنند.
ارکان نظارتی و پشتیبان:
- امین: نظارت بر تمام فرآیندها و نقل و انتقالات مالی.
- عامل: واسط بین ناشر و سرمایه‌گذاران که مسئول دریافت و پرداخت وجوه است.
- ضامن: تضمین‌کننده بازپرداخت اصل و سود اوراق.
- حسابرس: بررسی و نظارت مالی بر عملکرد امین.
- مؤسسه رتبه‌بندی: ارزیابی اعتباری اوراق.
- بازارگردان: افزایش نقدشوندگی و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق.
- ناظر: سازمان بورس و اوراق بهادار یا مرجع مربوط.
مزایای استفاده از اوراق استصناع
اوراق استصناع مزایای متعددی برای بانک‌ها و مؤسسات مالی به همراه دارد:
- افزایش نقدینگی
- بهبود مدیریت ریسک
- تنوع در منابع تأمین مالی
- ارتقای نسبت‌های مالی
- تسهیل در تطابق سررسید دارایی‌ها و بدهی‌ها
- امکان کسب درآمد از ایفای نقش عامل
- آزادسازی منابع مالی برای اعطای تسهیلات سودآور
ریسک‌های مالی مرتبط با اوراق استصناع
هر نوع سرمایه‌گذاری با ریسک‌هایی همراه است. در اوراق استصناع، ریسک‌های مالی به صورت زیر دسته‌بندی می‌شوند:
-
ریسک نرخ سود
- تغییر نرخ سود بازار ممکن است ارزش بازاری اوراق را کاهش دهد.
-
ریسک اعتباری
- احتمال عدم پرداخت اصل و سود اوراق.
- راه‌های پیشگیری:
- استفاده از رتبه‌بندی اعتباری
- دریافت وثایق معتبر
- بهره‌گیری از ضامن
-
ریسک تورم
- افزایش تورم باعث کاهش بازده واقعی سرمایه‌گذاران می‌شود.
-
ریسک نرخ ارز
- نوسانات ارزی می‌تواند بر ارزش بین‌المللی اوراق اثرگذار باشد.
-
ریسک نقدشوندگی
- محدودیت در معاملات بازار ثانویه می‌تواند نقدشوندگی اوراق را کاهش دهد.
ریسک‌های غیرمالی مرتبط با اوراق استصناع
1. ریسک سیاسی
- ناشی از تغییرات قوانین، تحولات اجتماعی و سیاسی مانند انتخابات، شورش یا جنگ.
2. ریسک قوانین و مقررات
- تغییرات قوانین مالیاتی یا مقررات مرتبط با انتشار اوراق.
سایر ریسک‌های مرتبط با اوراق استصناع
- عدم جمع‌آوری وجوه کافی
- از بین رفتن کلی یا جزئی دارایی
- فسخ قراردادها
- سوءاستفاده‌های واسطه‌ها از وجوه دریافتی
- ورشکستگی نهادهای مالی مرتبط
- کاهش قیمت دارایی
نتیجه‌گیری
اوراق استصناع یکی از ابزارهای نوین مالی اسلامی است که با تأمین مالی پروژه‌های بزرگ و کاهش ریسک‌های مرتبط، نقشی کلیدی در توسعه اقتصادی ایفا می‌کند. با وجود مزایای فراوان، توجه به مدیریت ریسک‌ها و شفافیت در فرآیند انتشار اوراق از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
