قرارداد ساخت، مالکیت، اجاره و انتقال (BOLT)
قراردادهای BOLT (ساخت، مالکیت، اجاره، انتقال) به عنوان یکی از مدل‌های پیشرفته تأمین مالی پروژه‌ها در مشارکت‌های عمومی-خصوصی شناخته می‌شوند. در این مقاله، به بررسی ویژگی‌ها، فرآیندها، سیاست‌ها و چالش‌های مرتبط با این نوع قراردادها می‌پردازیم.
تعریف و اصول اولیه قرارداد BOLT
قرارداد BOLT یک روش نوین برای تأمین مالی پروژه‌هاست که طی آن یک نهاد خصوصی، مسئولیت طراحی، ساخت و تأمین مالی پروژه‌ای را بر عهده می‌گیرد که در زمین‌های دولتی اجرا می‌شود. این نهاد خصوصی در مدت اجاره، بهره‌برداری از تسهیلات را مدیریت می‌کند و در پایان دوره اجاره، مالکیت پروژه را به دولت منتقل می‌نماید.
مزایای اصلی:
- کاهش بار مالی دولت: بخش خصوصی مسئولیت تأمین مالی و ریسک‌های مرتبط را بر عهده می‌گیرد.
- انتقال ریسک‌ها به بخش خصوصی: ریسک افزایش هزینه‌ها و تأخیر در ساخت به عهده توسعه‌دهنده خصوصی است.
- انعطاف‌پذیری: امکان استفاده از تخصص بخش خصوصی در طراحی، ساخت و بهره‌برداری.
فرآیند اجرای قرارداد BOLT
مراحل کلیدی:
- طراحی و تأمین مالی توسط بخش خصوصی
- شرکت خصوصی مسئول تأمین مالی پروژه و طراحی مطابق نیازهای اعلامی دولت است.
- بهره‌برداری در دوره اجاره
- دولت به عنوان مستأجر، اجاره‌ای دوره‌ای برای استفاده از پروژه پرداخت می‌کند.
- انتقال مالکیت به دولت
- در پایان دوره اجاره، مالکیت با شرایط از پیش تعیین‌شده به دولت منتقل می‌شود.
سیاست‌ها و الزامات اجرایی قرارداد BOLT
برای موفقیت پروژه‌های BOLT، رعایت سیاست‌ها و الزامات زیر ضروری است:
انتخاب و همکاری با بخش خصوصی
- انتخاب مبتنی بر مذاکره: فرآیند مذاکره به جای مناقصه برای انتخاب نهاد خصوصی اولویت دارد.
- معیارهای انتخاب: شرکت‌هایی با تجربه کافی و کیفیت مناسب در اولویت هستند، حتی اگر پیشنهاد مالی آنها بالاتر باشد.
طراحی و ساخت
- افشای جزئیات: نقشه‌ها و مشخصات فنی پروژه باید به وضوح توسط دولت مشخص شود.
- نظارت دقیق دولت: در مرحله ساخت، دولت باید بر تطابق کار با مشخصات نظارت داشته باشد.
اجاره و بهره‌برداری
- مدت اجاره: دوره اجاره باید بلافاصله پس از بهره‌برداری آغاز شود و معمولاً بین 5 تا 15 سال تعیین می‌شود.
- نرخ بازده: بازده سالانه نهاد خصوصی باید حداقل 15-20 درصد باشد.
چالش‌های پروژه‌های BOLT
اجرای قراردادهای BOLT در هر مرحله با چالش‌های خاصی مواجه است که در ادامه به تفکیک مراحل بررسی می‌شوند.
1. مرحله قبل از ساخت
- ضمانت‌های پیچیده و طولانی
- هزینه‌های بالای ارزیابی و تأسیس شرکت پروژه
- مشکل تأمین اعتبار مناسب
- زمان‌بر بودن تصمیم‌گیری‌های اولیه
2. مرحله ساخت
- تغییرات قراردادی و افزایش هزینه‌ها
- کمبود تجربه در مدیریت این نوع پروژه‌ها
- چالش اتمام به‌موقع پروژه
3. مرحله راه‌اندازی
- دشواری در دستیابی به درآمدهای پایدار
- افزایش هزینه‌های نگهداری و بهره‌برداری
- ریسک‌های ناشی از تغییر قوانین
4. مرحله انتقال مالکیت
- احتمال تحویل پروژه در پایان عمر مفید
- کمبود تجربه فنی برای مدیریت پروژه پس از انتقال
تاریخچه و آینده قراردادهای BOLT
استفاده از قراردادهای BOLT در سطح جهانی، تاریخچه‌ای کوتاه دارد و بیشتر از دو دهه از به‌کارگیری این مدل نمی‌گذرد. در ایران نیز این روش هنوز در مراحل اولیه است و پروژه‌ای با این مدل به پایان نرسیده است.
فرصت‌های ایران:
ابلاغ سیاست‌های کلی اصل 44 قانون اساسی زمینه را برای کاهش تصدی‌گری دولت و استفاده از توان بخش خصوصی فراهم کرده است. دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز 20 ساله نیازمند همکاری دستگاه‌های مرتبط و تقویت زیرساخت‌های قانونی، اقتصادی و فرهنگی است.
نتیجه‌گیری
مدل BOLT با انتقال ریسک‌ها به بخش خصوصی و کاهش بار مالی دولت، یک ابزار کارآمد در تأمین مالی پروژه‌ها محسوب می‌شود. اما موفقیت این مدل مستلزم رعایت اصول اجرایی، شفافیت در فرآیندها و مقابله با چالش‌های متعدد در هر مرحله است. با بهره‌گیری مناسب از این روش، می‌توان به توسعه زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی کشور کمک شایانی کرد.
