تقسیم‌بندی قراردادها بر اساس سیستم‌های اجرا
در سیستم‌های اجرای پروژه‌ها، قراردادها بر اساس شیوه‌ی اجرا و نحوه‌ی مشارکت کارفرما و سایر عوامل، به پنج دسته تقسیم می‌شوند که هرکدام به منظور دستیابی به اهداف خاصی از جمله کاهش هزینه، افزایش سرعت و بهبود کیفیت در پروژه‌ها به کار می‌روند. این تقسیم‌بندی به ترتیب شامل سیستم خود اجرا، سیستم سه‌عاملی، سیستم‌های مدیریتی، سیستم‌های دو عاملی و سیستم‌های قراردادی یکپارچه است.
سیستم خود اجرا، تک عاملی یا امانی
در سیستم خود اجرا، تمامی مراحل اجرای پروژه به عهده‌ی کارفرما است. در این روش، کارفرما با استفاده از منابع و نیروی کار خود، عملیات طراحی و ساخت را انجام می‌دهد. به دلیل حذف قراردادهای خارجی، هزینه‌های مربوط به اسناد مناقصه و سودهای مربوط به پیمانکاران کاهش یافته و زمان پروژه بهینه‌سازی می‌شود. این سیستم برای پروژه‌های کوچک که نیاز به تخصص‌های پیچیده ندارند مناسب است. در مقابل، در پروژه‌های بزرگ به دلیل نیاز به هماهنگی تخصص‌های مختلف، توصیه نمی‌شود. به‌طورکلی، این سیستم برای پروژه‌های کوچک در بخش خصوصی و برخی فعالیت‌های نگهداری در بخش دولتی کاربرد دارد.
سیستم سه عاملی (سنتی، طراحی / مناقصه / ساخت)
سیستم سه عاملی که از متداول‌ترین روش‌های اجرای پروژه است، از اوایل قرن بیستم رایج شده و در بسیاری از کشورها از جمله ایران اجرا شده است. در این روش، کارفرما ابتدا گروهی از مهندسان طراح را برای طراحی پروژه استخدام می‌کند. سپس، بعد از تهیه اسناد، فرآیند مناقصه برای انتخاب پیمانکار آغاز می‌شود. پیمانکار بعد از انتخاب، مراحل ساخت را با نظارت کارفرما انجام می‌دهد. این روش به دلیل جدا بودن مراحل طراحی و ساخت، می‌تواند زمان پروژه را افزایش دهد. علاوه بر آن، هماهنگی بین طراح و پیمانکار از چالش‌های این روش است که منجر به نیاز به بازنگری‌های متعدد و افزایش هزینه‌ها می‌شود.
سیستم‌های مدیریتی
در سیستم‌های مدیریتی، کارفرما علاوه بر طراح و پیمانکار، یک مدیر پروژه را نیز برای هماهنگی و نظارت بر مراحل مختلف به کار می‌گیرد. این سیستم که برای پروژه‌های بزرگ و زمان‌بندی‌های سریع مناسب است، باعث کاهش مسئولیت و ریسک کارفرما می‌شود. مدیر اجرایی یا مدیر ساخت، وظایف برنامه‌ریزی، هماهنگی و مدیریت پروژه را در کنار کارفرما انجام می‌دهد. این روش به دلیل استفاده از توان مدیریتی خارجی، ارتباط و هماهنگی بهتری را بین مراحل طراحی و ساخت ایجاد کرده و پرداخت به مدیر اجرا معمولاً به صورت ماهیانه و توافقی انجام می‌گیرد.
سیستم‌های دو عاملی
سیستم‌های دو عاملی به عنوان جایگزینی برای روش‌های سنتی ایجاد شده‌اند تا هزینه‌ها کاهش یافته و روند اجرای پروژه‌ها بهینه‌سازی شود. در این روش، کارفرما تنها با یک واحد قرارداد می‌بندد که مسئولیت طراحی و ساخت پروژه را برعهده دارد. این سیستم ابتدا در بخش خصوصی انگلستان رایج شد و سپس در آمریکا گسترش یافت. هدف از این روش، ایجاد یکپارچگی میان مراحل طراحی و ساخت و تسریع اجرای پروژه است. ارتباط نزدیک بین طراح و پیمانکار در این سیستم، موجب کاهش هزینه‌ها و تسریع در انجام پروژه می‌شود. این روش به دو دسته‌ی کلید در دست و طرح و ساخت تقسیم می‌شود.
سیستم‌های قراردادی یکپارچه
سیستم‌های قراردادی یکپارچه، شامل قراردادهایی هستند که در آن‌ها تمام مراحل تامین مالی، طراحی، ساخت و حتی بهره‌برداری به یک نهاد واحد واگذار می‌شود. این سیستم‌ها برای پروژه‌های بزرگ و پیچیده به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه محبوبیت دارند و هدف اصلی آن‌ها انتقال وظایف به بخش خصوصی و استفاده از منابع مالی این بخش است. از انواع این سیستم‌ها می‌توان به ساخت-بهره‌برداری-انتقال (BOT) و طراحی-ساخت-بهره‌برداری (DBO) اشاره کرد. این قراردادها بسته به تمایل بخش دولتی، مالکیت پروژه را برای مدت معینی به سرمایه‌گذار واگذار می‌کنند و زمینه‌ساز توسعه و بهره‌وری در پروژه‌های زیرساختی و تسهیلات عمومی هستند.
نتیجه‌گیری
انتخاب سیستم اجرای مناسب بر اساس ماهیت پروژه، اندازه، پیچیدگی و اهداف کارفرما انجام می‌شود. روش‌های مختلف قراردادها مانند سیستم‌های خود اجرا، سه‌عاملی، مدیریتی، دو عاملی و قراردادی یکپارچه هر کدام دارای مزایا و معایب خاص خود هستند. کارفرما باید با درنظر گرفتن توانایی‌ها و نیازهای پروژه، بهترین روش را انتخاب کند تا ضمن کاهش هزینه‌ها، افزایش کیفیت و زمان‌بندی بهینه نیز تضمین شود.
برگرفته از کتاب “قراردادهای BOT و کاربرد آن در قراردادهای زیربنایی ایران“
