قسمت پنجاه و ششم

انتخاب بهترین شیوه اجرا و سرمایه گذاری در پروژه ها

انتخاب بهترین شیوه اجرا و سرمایه‌گذاری در پروژه ها بستگی به انتخاب سازمان ها و موسسات مالی طرف قرارداد با بانی پروژه دارد. همچنین باید اثرات بازار محصول پروژه را نیز در نظر گرفت. این عوامل در جدول زیر دسته بندی شده است:

هرچند انتخاب بهترین استراتژی برای اجرا و سرمایه گذاری در پروژه تحت تاثیر مستقیم این عوامل قرار دارند اما نظر عمومی بر آن است که روش های ترکیبی و استفاده از سرمایه گذاری غیر مستقیم برای زیرساخت‌های عظیم و پیچیده بهترین انتخاب هستند. نمونه های اجرا شده به روش ترکیبی همراه با سرمایه گذاری غیر مستقیم های کوچک و مشخص نشان می‌دهد که این روش نمی‌تواند پاسخگوی هزینه‌های گزاف مربوط به ریسک های بخش خصوصی و همچنین هزینه‌های مربوط به فراهم‌سازی این گونه پروژه ها باشد. بنابراین استفاده از این روش تنها برای پروژه‌های بزرگ و پیچیدگی زیاد توصیه می‌شود.

میزان گستردگی و نوع مشارکت بخش خصوصی، بستگی زیادی به میزان اهمیت استراتژیک پروژه از نظر دولت میزبان و جذابیت آن برای بخش خصوصی دارد. روش های زیادی برای نحوه مشارکت بخش خصوصی، با توجه به واگذاری حق مالکیت دارایی، نگهداری و بهره برداری، تامین مالی و نحوه تخصیص ریسک در پروژه وجود دارد که عبارتند از:

– قرارداد خدمات

در این روش، بخش خصوصی خدمات بهره برداری را با حق الزحمه مشخص و یا اجازه استفاده از درآمد پروژه بر عهده می گیرد.

– قرارداد مدیریت

در این روش، بخش خصوصی با یک حق الزحمه مشخص مسئولیت مدیریت را در مرحله بهره برداری و نگهداری از پروژه به عهده دارد، در حالی که مالکیت پروژه در اختیار دولت است.

– قرارداد اجاره

تحت این نوع قرارداد، بخش خصوصی مسئولیت اداره پروژه را در طول دوره نگهداری و بهره‌برداری در اختیار می‌گیرد و مبلغی را به عنوان هزینه اجاره در این دوره، به بخش دولتی پرداخت می کند.

– قرارداد واگذاری امتیاز

در این حالت، بخش خصوصی تامین مالی پروژه و در زمان بهره برداری، مسئولیت آن را به طور کامل بر عهده دارد. در پایان دوره مشخص، دولت مالکیت پروژه و تمام حقوق استفاده از آن را، کاملاً بر عهده خود می‌گیرد.

– قراردادهای BOT (ساخت، بهره برداری، انتقال) و BOO (ساخت، مالکیت، بهره برداری)

این روش ها که می‌توان آن‌ها را نوعی روش واگذاری امتیاز به شمار آورد، در ساخت پروژه های زیربنایی و برای ایجاد تسهیلات عمومی کاربرد دارند. در این پروژه ها، درآمد دوره بهره‌برداری از طریق پرداخت حق استفاده خدمات، توسط استفاده کنندگان که معمولاً بخش عمومی و مردم هستند، به دست می آید.

بسته به واگذاری مالکیت در دوره بهره برداری، روشهای مختلف در این طبقه بندی قرار گرفتند.

– روش خصوصی سازی کامل

این قرارداد به دو فرم واگذاری کامل و یا جزئی می تواند وجود داشته باشد. در این حالت نیز مانند روش واگذاری امتیاز، تامین مالی پروژه و مسئولیت کامل آن در زمان بهره برداری و نگهداری بر عهده بخش خصوصی است ولی با این تفاوت که مالکیت دارایی نیز کاملاً به بخش خصوصی واگذار می شود.

آنچه از بحث خصوصی‌سازی مدنظر است، استفاده از این روش در اجرای پروژه های عمرانی، به خصوص ساخت تسهیلات زیربنایی، به منظور استفاده از سرمایه بخش خصوصی در ساخت این پروژه ها و کاهش مسئولیت های دولتی در این زمینه است. با مقایسه روش های مختلف، می توان دریافت که سه روش قرارداد خدمات، قرارداد مدیریت و قرارداد اجاره بیشتر در جهت انتقال مسئولیت های دولت به بخش خصوصی و استفاده از مهارت و تخصص و تکنولوژی موجود در این بخش برای افزایش کارایی پروژه می‌باشند. و از طرفی سه روش واگذاری حق انحصاری، BOT و خصوصی سازی کامل که نوعی حق ساخت و بهره‌برداری پروژه‌ها را به بخش خصوصی واگذار می کنند، روش هایی هستند که در ساخت تسهیلات زیربنایی به خصوص در کشورهای در حال توسعه مورد توجه هستند.

به دلیل اهمیت استراتژیکی که اکثر پروژه های زیربنایی برای هر کشور و دولت آن دارند، معمولاً تمایلی برای واگذاری کامل مالکیت آنها به بخش خصوصی وجود ندارد. در نتیجه روش آخر نیز در مواردی محدود می تواند کاربرد داشته باشد. اما همانطور که در گزارش ها و منابع و مراجع مختلف می توان مشاهده کرد استفاده از روش BOT و مشتقات آن بیشترین استفاده را در ساخت پروژه‌های زیربنایی داشته است. نمونه های بسیاری از استفاده این روش در پروژه های مختلف در کشورهای آسیایی، آفریقایی و کشورهایی که در مرحله توسعه اقتصادی قرار دارند و یا محدودیت هایی در منابع و بودجه دولتی دارند، مشاهده می شود.

این روش همچنین در کشور ما به دلیل محدودیت های قانونی در واگذاری حق مالکیت پروژه های بخش دولتی به بخش خصوصی، می تواند بهترین روش برای مشارکت بخش خصوصی به حساب می آید.