قسمت پنجاهم

روند شکل گیری پروژه های عمرانی

یکی از قسمت های مهم در ساخت و توسعه پروژه های عمرانی، مشخص کردن نحوه اجرا و تامین مالی پروژه هاست که مهمترین نقش را در ساخت و توسعه بهینه پروژه ها ایفا می کند. به همین دلیل کارفرمایان در طول دوره های مختلف و با توجه به شرایط مختلف موجود، همیشه به دنبال بهترین روش برای اجرای پروژه های خود بودند.

با رشد بیش از حد جمعیت در کشورها و افزایش نیاز آنها به ساخت این تسهیلات و مشکلات مالی موجود در تامین مالی آنها، تلاش های جدید به خصوص در بخش کارفرمایان دولتی به وجود آمده است و آنان را بر آن داشته تا به سیستم های جدیدی روی آورند که بتواند پاسخگوی مناسبی برای رفع این مشکلات باشد. در نتیجه در سیستم های جدید، به خصوص در ساخت پروژه های زیربنایی، علاوه بر تاکید بر روابط طرف‌ها، نوع تامین مالی پروژه ها نیز که در گذشته بر عهده کارفرما یا نبوده است، به عنوان گزینه جدید مطرح شده است. این مشکل که بیشتر در کشورهای در حال توسعه به دلیل کمبود منابع مالی دولتی مطرح می‌شود، با تمایل دولت ها برای مشارکت بخش خصوصی در ساخت پروژه های عظیم و پیچیده همراه بوده است. استفاده از منابع مالی بخش خصوصی و مشارکت آنها در ساخت تسهیلات زیربنایی و بهره گیری از تخصص های موجود در این بخش، راه حل مناسبی را پیش روی کارفرمایان، به خصوص در بخش دولتی گذارده است.

امروزه برنامه ریزی، تامین مالی، طراحی، اجرا و بهره‌برداری از پروژه‌های بزرگ هنوز تا حد زیادی در محدوده فعالیت های دولتی قرار می گیرد اما دولت روزبه‌ روز تمایل بیشتری برای در پیش گرفتن راهکارهای جدید و سرمایه گذاری غیرمستقیم در پروژه ها از خود نشان می‌دهد به صورتی که تجربه سیستم تقسیم بندی شده طراحی – مناقصه – ساخت برای اجرای پروژه و بر اساس سرمایه گذاری مستقیم از راه تخصیص بودجه‌های عمرانی یا درآمدهای مالیاتی ناکارآمدی خود را بیشتر نشان می دهد. ناکافی بودن بودجه های دولتی برای اجرای پروژه‌های در سطح بین‌المللی تمام ارکان تصمیم گیری کشور را به فکر پیدا کردن راه کارهای جدید در تامین سرمایه و اجرای چنین پروژه های راهبردی و مهم انداخته است. از طریق مشارکت بخش خصوصی و دولتی و روش های سرمایه گذاری غیر مستقیم، فرصت های به‌مراتب بهتری برای تامین مالی و اجرای پروژه‌ها پیدا می‌کند. با این حال تنها کشور از نظر رفاهی در موقعیت بهتری قرار می گیرد بلکه امکان حضور برای رقابت در بازار جهانی را نیز پیدا می‌کند.

پروژه به مجموعه ای از فعالیت های هماهنگ گفته می شود که به منظور ایجاد تسهیلات جدید بر اساس مطالعات توجیهی فنی و اقتصادی طی مدت معین و با بودجه مشخص برای تحقق بخشیدن به هدف های تعیین شده انجام می‌گیرد. هر پروژه یک طرح است که در یک مدت معین و با استفاده از منابع تعیین شده و رعایت مشخصات و کیفیت مورد نظر عینیت یافته و اهداف مشخصی را تأمین می‌کند.

به دلیل گستردگی کارها در هر پروژه عمرانی، برنامه ریزی و مدیریت هر بخش از کار، اهمیت زیادی در رسیدن به اهداف پروژه دارد. گستردگی پروژه ها و نیاز به ایجاد و بکارگیری تجارب جدید در هر یک از مراحل شکل گیری پروژه ها باعث شده است که صنعت ساخت و ساز و ایجاد تسهیلات رفاهی دچار تغییر و تحولات مداوم شود. برای ایجاد تغییرات موثر در یک پروژه لازم است گام‌های ایجاد هر پروژه به دقت بررسی شود تا تغییرات موثر در راستای رسیدن به هدف صورت گیرد.

کلیه فعالیت‌هایی که در یک پروژه انجام می‌شود در گام‌های زیر خلاصه می شود:

۱- مرحله برنامه ریزی و تامین منابع مالی: شامل تشخیص نیازها، تعریف اهداف، مطالعات امکان سنجی، تهیه برنامه ها و تامین منابع مالی

۲- مرحله طراحی: شامل مطالعه، طراحی اولیه و تهیه طرح تفضیلی و اجرایی پروژه

۳- مرحله ساخت: شامل تدارک منابع و ساخت پروژه

۴- مرحله راه اندازی و بهره برداری

در یک پروژه بزرگ و پیچیده لازم است تمام مراحل فوق به دقت مشخص و برنامه‌ریزی شوند تا بتوان پروژه را مطابق زمان محدود و با هماهنگی بیشتر به پایان رساند.

عوامل اصلی در پروژه‌های عمرانی

بیشتر پروژه‌های عمرانی حاصل مشارکت مالک ها (کارفرما، صاحب کار)، طراحان و سازندگان است.

مالک طرفی است که زمان نیاز به پروژه خاصی را تعیین می کند. یعنی کارفرما مطالعات توجیه پذیری طرح وظیفه برنامه‌ریزی و نحوه تامین منابع مالی پروژه را بر عهده دارد. کارفرما بسته به نوع و حجم کار می‌تواند شخص، سازمان و یا یک نهاد رسمی دولتی باشد.

زمانی که تصمیم به ساخت پروژه گرفته می‌شود، استفاده از خدمات طراحی ضرورت می‌یابد. معمولاً یک شرکت با توانایی های حرفه ای در زمینه طراحی که متشکل از چندین مهندس متخصص است مسئولیت تهیه طرح را بر عهده می گیرد. این گروه معمولا به عنوان نماینده و مشاور کارفرما نیز انجام وظیفه می‌کنند.

طرح تهیه شده شامل تمام مشخصات و نقشه های لازم برای اجراست. مهندسین مشاور بعد از تهیه طرح آن را در اختیار کارفرما قرار می‌دهند تا پس از تایید و مطابقت با نظر کارفرما برای ساخت و پیمانکار ارجاع داده شود. پیمانکار شخص یا نهادی است که مسئولیت ساخت پروژه بر عهده اوست. ممکن است گروه‌های کوچکتری باشند که با توجه به تخصص های ویژه، انجام قسمت خاصی از پروژه را برعهده دارند. قراردادهای ساختمانی بر اساس سیستم های مختلف اجرایی، این گروه ها را مشخص می کند.